مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره رهیافت
نرگس عطاپور
مشاور خانواده،رواندرمانگر
عضو سازمان نظام روانشناسی کشور (35932)
شماره پروانه ازسازمان نظام روانشناسی(۱۶۴۲۳۹۷)
عضو انجمن مطالعات رواندرمانی ایران
عضو خانه روانشناسان و مشاوران و حرف یاورانه
عضو انجمن روانشناسی ایران
سابقه کار در بیمارستان فاطمه زهرا ساری به عنوان روانشناس
مشاور خانواده کلینیک رهیافت
دارای مدرک کارورزی بالینی ۵۰۰ ساعت
دارای مدرک آموزش تخصصی کارگاهی ارزیابی تشخیصی و اصول محاسبه
دارای مدرک آموزش تخصصی کارگاهی مصاحبه و ارزیابی تشخیصی
دارای مدرک آموزش تخصصی کارگاهی روان داروشناسی
و دارای مقاله
پذیرش مقاله در همایش بین المللی روانشناسان در مازندران


مقاله 1:
اثربخشی و تبیین مدیریت خشم از منظر قرآن و احادیث
1 نرگس عطاپور
The effectiveness and explanation of anger management from the perspective of
the Qur'an and hadiths
Narges Atapour
چکیده:
خشم در غالب فکری رفتاری نامناسب در وجه عاطفی می باشد که تحت سیطره عقالنی قرار گرفته تا قابل کنترل باشد شناخت
هیجانات خشم و انواع آن و کاربرد تکنیک های مهار آن میتواند ایجاد راهکارهای مثبت در کنترل آن شود.
کلید واژه ها: کنترل هیجان خشم – از منظر قرآن.
مقدمه:
خشم می تواند یک احساس ناآگاهانه باشد در برابر تهدید خارجی و درونی فردی به دیگر و یا به اشکال مختلف که توام با داد و
فریاد که منجر به پرخاشگری شده که فرد در دفاع از خود انجام میدهد با اعمالی مانند خودزنی، دگرزنی.... وقتی فرد در جایی
احساس کند مورد بی عدالتی قرار گرفته برای گرفتن حق مظلوم و دفاع خود به مبارزه به سمت و سوی غلبه کردن بر موانع بر
سر راه خود می کند و اگر کنترل و مدیریت نشود به هیجانی خطرناک تبدیل میشود که عواقب سو آن حیران ناپذیر خواهد بود
فرد برای کینه توزی و انتقام بر آنچه که مطابقت با میل او نیست و برایش نوعی آزار تلقی می شود.
ابن مسکویه می گوید غضب در حقیقت حرکت نفسانی است که به واسطه آن جو ششی در خون و دل فرد به منظور انتقام
ایجاد میشود که عقل را تحت تاثیر قرار میدهد انسان در این شرایط به گفته اندیشمندان مانند غاری میگردد که در آن آتش
برافروخته است و دودی خفه کننده آنرا می پوشاند و خاموش کردن آن میسر نیست) موسوی خمینی 1368 123: (.
در معنای خشم معانی مختلف بکار رفته است مانند سخط – غیظ – غلظت که بیشتر در متون اسالمی بکار رفته است.
سخط، غضب شدیدی که به عقوبت منتهی است )راغب اصفهانی 1412 ق 0 :1 403(، و مقابل کلمه رضا است.
غیظ، حرارتی است که انسان به سبب فوران خون در قلبش می یابد، مرحله ای تشدیدی شده از خشم و مرحله باالی آن می
باشد. غلظت، به معنی سختی و تندی است در مقابل کلمه رقت، نرمی قرار دارد.
1
کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسالمی، ساری، ایران
بنابراین خشم یک حالتی از برانگیختگی روانی و فیزیولوژیک در فرد است که در زمان تهدیدهای درونی و بیرونی و پاسخ فرد
در ناکام ماندنش در مقابل رفتارهای نامطلوب و غیر قابل پیش بینی و نا صواب دیگران است.
موقعیت هایی که از نظر قرآن برای انسان در برابر خشم مورد پسند است.
-1احقاق حق خویش و جلب رضای پروردگار
هرگاه فرد حق خود را در حال ضایع شدن ببیند هیجان خشم موجب میگردد فرد واکنش نشان دهد و از حق خود دفاع نماید.
از مهمترین این حق ها حق بندگی خداوند است)ژاله فر1382- (.
امام رضا (ع) می فرماید: چنانچه در موردی خواستی غضب کنی پس متوجه باش که خشم خود را در جهت خشنودی خداوند
متعال اعمال کنی ( الدنیوری، بی تاج) مانند خشم حضرت موسی (ع) و یا خشم حضرت سلیمان )ع(
خشم موسی نسبت به هارون از همه بیشتر بود و آن بخاطر مسئولیتی بود که به او واگذار کرده بود و گمان میکرد او در انجام
مسولیت خود کوتاهی کرده است.
» قال یا هارون ما منعک ارایتهم صلوا- اال تتبعن افعصیت امری «
موسی گفت ای هارون چرا هنگامیکه دیدی آنها گمراه شدند از من پیروی نکردی آیا فرمان مرا عصیان نمودی.
ولی وقتیکه فهمید هارون وظیفه خویش را بدرستی انجام داده است در این راه نزدیک بود جانش را از دست دهد دست به درگاه
خداوند برافراشت: پروردگارا من و برادرم را بیامرز و مارا در رحمت خود داخل فرما و تو مهربانترین مهربانانی.
در نمونه دیگری از خشم:
حضرت سلیمان (ع) زمانیکه متوجه غیبت هدهد میشود سلیمان (ع) در جستجوی آن پرنده هدهد بر آمد و گفت چرا هدهد را
نمی بینم یا اینکه او غایب است قطعا شدیدا کیفرش خواهم کرد باید دلیل موجهی برای این عنایت بودن خود داشته باشد
)النمل/ 22-20(.
هدهد یکی از سربازان حضرت سلیمان بوده است و از آنجائیکه مسئولیت آب بعهده او بود حق نداشت بی اجازه جایگاه را ترک
کند.
بنابراین سلیمان حق داشت اینچنین او را مواخذه کند.
حضرت سلیمان پادشاه بزرگی بوده با هوش و درایت و دارای اراده ای قوی داشته در اینجا شدت و غلظت خشم در مدت بیان
شده بود و مشهود است هیجان خشمی که در سلیمان بوجود آمده بود از نوع ایجابی بوده و بدلیل اینکه هدهد از وظیفه خود
سرباز زد حضرت سلیمان خشمش بر هدهد کنترل شده و از روی عقل صورت گرفته بود نه اینکه از روی غرض ورزی و انگیزه
فردی و نفسانی خود حضرت پس نتیجه این است برخورد عقالنی و منطقی بودن سلیمان با هدهد شفاف سازی سده است.
-2 خشم در برابر کفار و دشمنان اسالم:
حضرت علی (ع) می فرماید کینه توزی سبب خشم است، این عمل آنها ناشی از ناتوان بودن آنها است و اگر کمترین توانی در
خود احساس کنند با اسالم به مبارزه بر می خیزند بنابراین خداوند به پیامبر )ص( و پیروانش امر می کند که خشم کفار را در
دل بپرورانید و با آنها به مبارزه برخیزند و از دین و عقاید دینی خود دفاع کنند همانطوریکه می دانیم اسالم یک دین عدالت
پروری و عدالت خواهی است و مبارزه با کافرین- دشمنان اسالم و منافقان دین فقط بخاطر رضای خدا و دین اسالم می باشد
وال غیر
) و قاتلو فی سبیل اهلل و الذین یقاتلونکم و ال تعتد و ان اهلل ال یحب المعتدین(
و در راه خدا با کسانیکه با شما می جنگنند نبرد کنید و از حد تجاوز نکنید که خداوند تعدی کنندگان را دوست نمیدارد) البقره
.)190/
در تبین آیه قرآن و احادیث متذکر به این امر میشوند که پیکار و مجاهدت در راه اسالم نباید بهانه ای برای خواهشهای نفسانی
در جهت اولویت قراردادن و ارضای منافع شخصی افراد ولو در جهت دین اسالم.
-3 خشم منفی:
در این خشم فرد از درک و شعور تقریبا ساقط و بدور است و عقل چندان نمیدهد و کنترل و مدیریت عقالنی فرد از دست رفته
و خشمی مذموم و مردود شده است یعنی فرد خشم خود را نسبت به موضوعات بیگناه و بدون قصد و غرض و بی تقصیر را هم
ربط میدهد در این خشم آرامش روان فرد از کف خواهد رفت و فرد دچار حاالت نفسانی و دارای باور و افکار متغییر خواهد شد
در واقع دچار نوعی جنون و اختالالت روان تنی و صفات نا پسند ظاهری میشود که نوع دید منفی اطرافیان نسبت به او بیشتر
خواهد شد نتیجه این است که انسان وقتیکه قدرت استنباط و استدالل و تفکر او استپ میزند و فاقد درک وشعور عقلی میشود
و دارای باورهای ناصواب نسبت به موضوع و قدرت اراده او از دست میرود و تنها فرقی که او با حیوان داشته است محو میگردد
حضرت علی (ع) میفرماید: از خشم بدور باش که خشم سربازی بزرگ و پرتوان از سربازان ابلیس است)نهج البالغه/ /96ن(.
سه ویژگی خشم که متناسب است:
-1خشم در مقابل تهدید با واقعیت -2خشم بیشتر از شدت آن نباشد -3واکنش خشم در مقابل تهدید رو به پایین و
خشمی پاک ایجاد کند
خشم پاک خشمی متعادل و به حق است که میتوان خشمی مقدس نام نهاد
در قرآن در جاهایی خشم را به خدا نسبت داده میشود چون: قهار، جبار ) قل انما اذا منذرو ما من اله اال اهلل الواحد القهار(
بگو من تنها یک بیم دهنده ام و هیچ معبودی جز خداوند یگانه قهار نیست
خشم مثبت خشمی پاک و مبارک شمرده شده است خشم حالت هیجانی است که اگر کنترل نشود صدمات جدی بر جسم و
روان فرد وارد میکند فرد خشمگین سیستم بدنی ضعیف و دارای عقل و اراده شکننده دارد و در سیستم بدنی او سریعا باعث
ترشح هورمون آدرنالین و تاثیرات مخربی بر بدنش خواهد گذاشت اما اگر کنترل شود میتواند فرد را از حالت عدم دفاع از خود
و بیعاری و بی تفاوتی نسبت به ظلم روا شده و یا خشم افراطی در آورد بنابراین خشم یک نوع ضرورت در انسان است که از
حالت ظلم پذیری و زوال و نابودی نجات پیدا کند
آثار خشم
آثار خشم می تواند در گفتار –رفتار-افکار فرد تاثیر بگذارد
-1آثار کالمی رفتاری -2 آثار معنوی –روانی مانند حسدورزی و نفاق
-3آثار سوفیزیکی- خشکی دهان- صورت برافروخته-مشتها گره شده- دهان خشکیده –بهم ریختگی ظاهری و خلق و خوی-
باال رفتن سرعت تنفس
آثار روانی معنوی- پیامبر اسالم می فرماید: بدانید که خشم اخگری است در قلب آدمیزاد/ سرخ شدن چشمها و برآمدگی رگهای
گردنش را در هنگام خشم و عصبانیت نمی بیند
آثار کالمی - فحاشی کردن – پرخاشگری – دادو فریاد و هتک حرمت- جراحت- زد و خورد و قتل
انسان سالم در برخورد با خشم با توجه به دستورات قرآن باید خشم خود را به کنترل درآورد تا از آسیب های آن برخود و دیگران
جلوگیری شود بر فرد مستولی میشود تسلط فرد از دست میرود افراط فرد در غیر منطقی بودن و خشمگینی باعث میشود فرد
از اصول عقلی و شرع خود خارج شود و کنترل اختیاری در خود نداشته و ظلم کردن بر او چیره گردد.
در اینحالت توصیه این است
فرد باید موضوعات محرکه خشم خود را شناسایی کرده و از آنها اجتناب کند و تغییر حالت و وضعیت بدنی داده از ایستاده به
نشسته و از نشسته به تغییر حالت دیگر نوشیدن آب سرد و وضو گرفتن با آب سرد نادیده انگاری و تغافل و کضم غیظ کردن
سکوت آنی- گذشت دادن- خواندن آیه و نام ذکر خداوند- شل کردن عضالت ترس از عذاب الهی
اگر خشم بخاطر خدا و از بین رفتن حق در راه خدا و مظلوم باشد در اینجا نباید گذشت و یا عفو صورت گیرد اما اگر بخاطر
منافع شخصی آن باشد ناپسند میباشد باید در آن گذشت و بخشش وجود داشته باشد که خداوند در قرآن از صفات مومنان پاک
و شایسته خود میداند مگر افرادیکه دارای اختالالت شدید روانی باشند.
نتیجه:
اثرات خشم: -1فیزیکی- کالمی - روحی- معنوی- در حد اعتدال و افراط و تفریط
-2خشم بر دو نوع مثبت و منفی
خشم مثبت:مورد پسند است باید صورت پذیرد اما خشم منفی نامتناسب در قرآنمذموم شناخته شده است .خشم مثبت در برابر
تهدید واقعی که وجود دارد و متناسب با شدت و حدت آن ضرورت داشته اما خشم منفی می تواند از اوهام فرد بوده که او را از
عقل وجدانی و شعور دور میکند در مقابل تهدید غیر واقعی و مورد نکوهش است که از اختیار فرد گاها خارج شده و نفع شخصی
به دنبال دارد .
خشم برای دفاع از صیانت و حفظ موقعیت عزت نفس هر فرد است که بروز آن در مواقع موقعیت های تهدید آمیز می باشد.
-3قرآن کریم از صفات خداوند با قهار و جبار یاد می کند.
-4در خالل قصص قرآنی از انواع خشمهایی که نامبرده شده است
-خشم حضرت سلیمان نسبت به غیبت هدهد
-خشم حضرت موسی نسبت به هارون و قوم بنی اسراییل
-خشم فرعون بر ساحران
خداوند متعال در قرآن کریم علیرغم تایید بسزایی بر خشم مثبت و اعتدال بر آن با نام ذکر و یاد خدا و به سیره ائمه معصومین
و داشتن وضو و نوشیدن آب و گذشت، تغییر وضعیت بدنی و سکوت و ترس از عذاب الهی تاکید ورزیده است.